Montrö Boğazlar Sözleşmesi maddeleri ve önemi nedir? Rusya- Ukrayna Savaşı'nda Türkiye'nin kozları

Ukrayna Ankara Büyükelçisi Vasyl Bodnar'ın, "hukuki olarak savaş başlarsa, Türkiye'den, Boğazları, Rus gemilerine kapatmasını talep edeceğiz" demesi üzerine, birçok vatandaş Montrö Boğazlar Sözleşmesinin maddelerini, Türkiye'nin savaş zamanında uygulayacağı politikayı ve sözleşmenin önemini araştırmaya başladı. Peki, Montrö Boğazlar Sözleşmesi ne zaman imzalandı, sözleşmenin tarafları kim? Montrö Boğazlar Sözleşmesine dair merak edilen tüm detaylar haberimizde...

MONTRÖ BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİ NEDİR?

Montrö Boğazlar Sözleşmesi, Rusya Ukrayna Savaşı sebebi ile gündemde oldukça önemli bir yer tutmaktadır.

Montrö Boğazlar Sözleşmesi, Türk Boğazlarından (Çanakkale ve İstanbul) geçiş rejimini ve boğazlar bölgesinin güvenlik işleyişini düzenleyen sözleşmedir ve 1923 yılında Lozan Antlaşması ile birlikte imzalanan Boğazlar Sözleşmesinin yerine geçmiştir. Boğazların statüsü ve gemilerin geçiş rejimi ile her zaman yakından ilgilenmekte olan Birleşik Krallık'ın bu noktada Türkiye'yi desteklemesine paralel olarak Balkan Antantı Daimi Konseyi'nin 4 Mayıs 1936 tarihinde Belgrad'da yapmış olduğu toplantıda, Türkiye'nin teklifini destekleme kararı alınmıştır.

Türkiye'nin girişimi Lozan Boğazlar Sözleşmesi'nin diğer akitleri tarafından da kabul edilince boğazların rejimini değiştirecek olan konferans, 22 Haziran 1936 tarihinde İsviçre 'nin Montrö kentinde toplanmıştır ve süreç 2 ay boyunca devam etmiştir.

20 Temmuz 1936'da Bulgaristan, Fransa, Büyük Britanya, Avustralya, Yunanistan, Japonya, Romanya, Sovyetler Birliği, Yugoslavya ve Türkiye tarafından imzalanan yeni Boğazlar Sözleşmesi ile Türkiye'nin kısıtlanmış hakları iade edilmiş ve boğazlar bölgesinin egemenliği Türkiye'ye geçmiştir. Türkiye daha önce Sovyet Rusya ile yapmış olduğu anlaşma uyarınca (saldırmazlık antlaşması) Sovyetler Birliği'nin de desteğini almıştır. 

MONTRÖ BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİ MADDELERİ NELER?

• Montrö Boğazlar Sözleşmesine göre, savaş zamanında Türkiye, savaşan taraf değil ise bayrak ve yük ne olursa olsun Boğazlar'dan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğünden yararlanabilecektir. Bu noktada, kılavuzluk ve yedekçilik (römorkörcülük) isteğe bağlı kalmaktadır.
• 
  Türkiye'nin kendisini pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidi karşısında sayması durumunda, Boğazlar'dan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) tam özgürlüğünden yararlanabilecektir ancak gemilerin Boğazlar'a gündüz girmeleri ve geçişin her seferinde Türk makamlarınca gösterilen yoldan yapılması gerekecektir. Kılavuzluk, bir durumda zorunlu kılınabilecek ama ücrete bağlı olmayacaktır.
• Barış zamanında, gündüz ve gece, bayrak ve yük ne olursa olsun, hiçbir işlem (formalite) - sağlık denetimi hariç - olmaksızın Boğazlar'dan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) tam özgürlüğünden yararlanabilecektir. 
• 
  Savaş zamanında, Türkiye savaşta ise, Türkiye ile savaşta olan bir ülkeye bağlı olmayan ticaret gemileri, düşmana hiçbir biçimde yardım etmemek koşuluyla Boğazlar'da geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğünden yararlanacaklardır. Bu gemiler Boğazlar'a gündüz girecekler ve geçiş, her seferinde Türk makamlarınca gösterilecek yoldan yapılacaktır.

SAVAŞ DÖNEMİNDE TÜRKİYE GEÇİŞLERİ DURDURMA HAKKINA SAHİP!

• Montrö Boğazlar Sözleşmesi, savaş zamanlarında, Türkiye'ye askeri gemi geçişi uygulamalarında kısıtlama hakkı tanıyor. Buna göre Türkiye savaşta değilse, askeri gemiler barış dönemindeki şartlarla boğazları geçebiliyor. Türkiye savaştaysa ya da savaş tehdidi hissediyorsa savaş gemisi ve askeri yardım gemilerinin geçişini engelleme hakkına da sahiptir. 

MONTRÖ BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİNE GÖRE SAVAŞ ZAMANINDA UYGULANACAK MADDELER

• Saldırıya uğramış bir devlete ve Türkiye'yi bağlayan bir karşılıklı yardım antlaşması gereğince yapılan yardım durumları dışında savaşan herhangi bir devletin savaş gemilerinin Boğazlar'dan geçmesi yasak olacaktır.
• Savaş zamanında, Türkiye savaşan taraf ise, savaş gemilerinin geçişi konusunda Türk Hükûmeti tümüyle dilediği gibi davranabilecektir.
• Türkiye kendisini pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidi karşısında sayarsa, Türkiye savaş durumu geçiş rejimini uygulamaya başlayacak ancak; Milletler Cemiyeti Konseyi Türkiye'nin aldığı önlemleri 3'te 2 çoğunlukla haklı bulmazsa Türkiye bu önlemlerini geri almak zorunda kalacaktır.
• Savaş zamanında, Türkiye savaşan değilse, savaş gemileri yukarıda belirtilen koşullar içinde, Boğazlar'da tam bir geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğünden yararlanacaklardır.
• Karadeniz'e kıyıdaş olan ya da olmayan devletlere ait olup da bağlama limanlarından ayrılmış bulunan savaş gemileri, kendi limanlarına gitmek maksadıyla boğaz geçişi yapabilirler.
• Savaşan devletlerin savaş gemilerinin Boğazlar'da herhangi bir el koymaya girişmeleri, denetleme (ziyaret) hakkı uygulamaları ve başka herhangi bir düşmanca eylemde bulunmaları yasaktır.

MONTRÖ BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİNE GÖRE BARIŞ ZAMANINDA UYGULANACAK MADDELER

• Karadeniz'e kıyısı olan devletler, bu deniz dışında yaptırdıkları ya da satın aldıkları denizaltılarını, tezgâha koyuştan ya da satın alıştan Türkiye'ye vaktinde haber verilmişse, deniz üslerine katılmak üzere Boğazlar'dan geçirme hakkına sahip olacaklardır. Söz edilen devletlerin denizaltıları, bu konuda Türkiye'ye ayrıntılı bilgiler vaktinde verilmek koşuluyla, bu deniz dışındaki tezgâhlarda onarılmak üzere de Boğazlar'dan geçebileceklerdir. Gerek birinci gerek ikinci durumda, denizaltıların gündüz ve su üstünden gitmeleri ve Boğazlar'dan tek başlarına geçmeleri gerekecektir.
• Boğazlar'dan geçişte bulunabilecek bütün yabancı deniz kuvvetlerinin en yüksek toplam tonajı 15.000 tonu aşmayacaktır.
• Karadeniz'de bulunmalarının amacı ne olursa olsun, kıyıdaş olmayan devletlerin savaş gemileri bu denizde yirmi-bir günden çok kalamayacaklardır.
• Savaş gemilerinin Boğazlar'dan geçmesi için, Türk Hükûmeti'ne diplomasi yoluyla bir ön bildirimde bulunulması gerekecektir. Bu ön bildirimin olağan süresi sekiz gün olacaktır; ancak, Karadeniz kıyıdaşı olmayan devletler için bu süre on beş gündür.
• Herhangi bir anda, Karadeniz'in en güçlü donanmasının (filosunun) tonajı sözleşmenin imzalanması tarihinde bu denizde en güçlü olan donanmanın (filonun) tonajını en az 10.000 ton aşarsa diğer kıyıdaş ülkeler Karadeniz donanmalarının tonajlarını en çok 45.000 tona varıncaya değin arttırabilirler. Bu amaçla, kıyıdaş her Devlet, Türk Hükûmetine, her yılın 1 Ocak ve 1 Temmuz tarihlerinde, Karadeniz'deki donanmasının (filosunun) toplam tonajını bildirecektir; Türk Hükûmeti de, bu bilgiyi, kıyıdaş olmayan diğer devletlerle Milletler Cemiyeti nezdinde paylaşacaktır.
• Bununla birlikte, Karadeniz kıyıdaşı olmayan bir ya da birkaç Devlet, bu denize, insancıl bir amaçla deniz kuvvetleri göndermek isterlerse, bu kuvvetin toplamı hiçbir varsayımda 8.000 tonu aşamaz.

MONTRÖ BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİNDE GENEL HÜKÜMLER

• Boğazlar kayıtsız şartsız Türkiye Cumhuriyeti'ne bırakılacak, tahkimat yapmak hakkı tanınacaktır.
• Türk Hükûmeti, sözleşmenin, savaş gemilerinin Boğazlar'dan geçişine ilişkin her hükmünün yürütülmesine göz kulak olacaktır.

MONTRÖ BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİNDE FESİH ŞARTLARI

• Sözleşmenin süresi, yürürlüğe giriş tarihinden başlayarak, 20 yıl sürecektir. Bununla birlikte, sözleşmenin 1. maddesinde doğrulanan geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğü ilkesinin sonsuz bir süresi olacaktır.
• 20 Temmuz 1956'da sözleşmenin süresi bitmiş, sözleşmeyi imzalayan devletler Montrö Boğazlar Sözleşmesi'ni değiştirmek için girişimlerde bulunmuşlar ancak başarılı olamamışlardır.
• Uluslararası Deniz Hukuku kuralları ve fesih şartlarında da belirtildiği gibi gemilerin uğraksız geçiş (transit değildir) hakkı gereği sözleşmenin değişmesi durumunda dahi, sözleşmenin I sayılı Ek'i değişmedikçe Türk Boğaz'larından geçecek hiçbir gemiden zorunlu olarak, sözleşmenin I sayılı Ek'inde öngörülen vergilerden ve harçlardan başka ücret talep edilemeyecektir.

UKRAYNA'DAN TÜRKİYE'YE "DESTEK" ÇAĞRISI

Ukrayna'nın Ankara Büyükelçisi Vasyl Bodnar, yaptığı basın açıklamasında Türkiye'den yardım istedi. Bodner açıklamasında şu sözlere yer verdi:

"Silahlı kuvvetlerimiz bölgesel işgalcilerle mücadele ediyor. Şu an önemli olan Ukrayna'ya gösterilecek destek. Buradan Türk yönetimine sesleniyorum. Türk halkının Ukrayna'yı haklı davasında desteklemesini umuyoruz. Türkiye’den İstanbul ve Çanakkale Boğazları'nın Rus savaş gemilerine kapatılması talebimizi Türk tarafına ilettik."

RUSYA UKRAYNA SAVAŞI'NDA "MONTRÖ" HAKKINDA UZMAN YORUMLARI

"ZOR BİR KARAR"

Eski İstanbul Gemi Trafik Hizmetleri Müdürü Tuncay Çehreli, Montrö'nün 19. maddesinin Türkiye'ye bir savaş halinde savaşan tarafların gemilerine boğazları kapatma hakkı verdiğini ifade ederek sözlerine, "Boğazları Rus savaş gemilerine kapatma kararı Ankara'daki karar vericiler için çok zor bir karar olur" diyerek devam etti. 

"İHANET OLUR"

Emekli Deniz Albay Türker Ertürk, Türkiye'nin kendini yakın bir tehdit altında hissetmesi halinde boğazları kapatma hakkının olduğunun altını çizdi ve ilave etti:

"ABD ve Ukrayna, Türkiye'ye Montrö'yü deldirmeye çalışıyorlar. Böyle bir kararı almak çok zorlama ve ihanet olur. Çünkü Türkiye açısından böyle bir tehdit yok. Ukrayna'ya yönelik tehdidi Türkiye'ye yönelik değerlendiremezsin."

"BOĞAZLARI KAPATABİLİR"

Emekli Büyükelçi Yalım Eralp, Möntrö Anlaşması'nın Türkiye'ye kendini tehdit altında gördüğü takdirde boğazları kapatma hakkı olduğunu hatırlatarak, "Türkiye kendi savaşmadığı ancak üçüncü ülkelerin savaşında da kendisini tehdit altında gördüğü takdirde boğazları kapatabilir. Böyle bir karar alınabilir ama Rusya'ya karşı zor bir karar" dedi.

DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI'NDAN İLK AÇIKLAMA GELDİ! 

Dışişleri Bakanlığı'ndan yapılan açıklama, Rusya Ukrayna Savaşı ile ilgili konuya dair ilk tavrı belli oldu. "Rusya Federasyonu'nu (Ukrayna'ya yönelik) haksız ve hukuksuz eylemi bir an önce durdurmaya çağırıyoruz'' denilerek konuya ilişkin ilk açıklama gündemde yerini aldı.