Toprağın altında ördüğü tünelleriyle tanınan köstebek için günlük dilde birden fazla ad kullanılır. Zooloji metinlerinde “kör fare” veya “kör-tavşan” gibi terimler geçse de, bu alternatiflerin her biri hayvanın belirli özelliklerine yapılan göndermelerden kaynaklanır. Pek çok bölgede “yer faresi” denildiğinde de akla yine köstebek gelir; çünkü hayvan hem fareyi andıran gövde formuna hem de tamamen yeraltı yaşamına sahiptir. Bilimsel literatürde ise “Talpa” cinsi adı, hayvanın Latince sınıflandırmasını temsil eder ve yaygın isimlerin oluşturduğu karışıklığı giderir.
İlk bakışta minik gözleri ve kazıcı pençeleriyle dikkat çeken bu memeli, Anadolu’da köstebeğin diğer ismi olarak en sık “kör fare” nitelemesini alır. Halk, hayvanın yetersiz görme yetisine atıf yaparken aslında farklı bir familyadan bahsettiğinin farkında olmaz; çünkü kör fare (Spalacidae) ile köstebek (Talpidae) akraba olsa da aynı tür değil. Diğer taraftan sözlü geleneğe bakıldığında “yer faresi” veya “toprak faresi” adlarının da hem masallarda hem tarım rehberlerinde köstebek için kullanıldığı görülür. Peki köstebek kelimesinin eş anlamlısı nedir denildiğinde doğru karşılığı seçmek için hangi ölçütlere bakmak gerekir?
Türk Dil Kurumu sözlüğü “köstebek” kelimesinin eş anlamlısı olarak doğrudan “kör fare” ifadesini listeler. Ayrıca bazı yöresel ağızlarda “KÖR TAVŞAN?” sorusu, köstebeği tarif ederken rahatlıkla duyulur. Latincede köstebeğin karşılığı “Talpa europaea” iken, İngilizcede “mole” olarak geçer. Bu bağlamda “Köstebekgiller adı nedir?” sorusuna “Talpidae” cevabı verilir; familya içindeki türler yerel adlarla karıştırılabilir fakat bilimsel sınıflandırma sayesinde kesinlik kazanır.
“Köstebek” sözcüğü Eski Türkçede “kostebek/kösterek” biçiminde kullanılmış; “kost-” fiil köküyle “delmek, oyuk açmak” anlamına bağlanır. Zamanla ses değişimleri sonucunda “köstebek” hâlini alır. Dilbilimciler, “kör” sıfatının eklenmesini, hayvanın gözlerinin deri altında kalması nedeniyle görsel algıda “görmeyen” olarak etiketlenmesine bağlar. Bu sebeple “kör fare” veya “kör-tavşan” adları yaygınlaşmıştır.
Karadeniz’de “yer faresi” ifadesi çiftçiler arasında neredeyse resmi terim hâline gelmiştir; Ege’de ise “toprak faresi” demek, bağ bahçe toprağını tünellerle kabartan köstebeğe işarettir. İç Anadolu’da “torna” veya “tornafaresi” gibi varyantlar duyulur. Bu yerel adlar, köstebeğin toprağa verdiği zarardan ziyade kültürel çağrışımını yansıtır. Örneğin bazı bölgelerde köstebek kümes hayvanlarını kemirgenlerden koruduğu için uğurlu sayılır; dolayısıyla “yer bekçisi” benzetmesine konu olur.
Zooloji açısından kör fare ile köstebek aynı şey mi? sorusu net bir “hayır” gerektirir. Kör fareler (Spalacidae) kemirgen takımına bağlıdır ve iri kesici dişleri göze çarpar; köstebekler (Talpidae) ise böcekçiller takımında yer alır ve diş yapısı farklıdır. Buna rağmen ikisi de yeraltı kazıcıları olduğu için halk dilinde “kör fare” köstebeğin eş anlamlısı olarak kabul görmüştür.
“Köstebek latince ne demek?” sorusunun cevabı bölgeye göre değişir; Türkiye’de yaygın tür “Talpa europaea” veya “Talpa levantis” olarak kaydedilir. “Köstebekgiller adı nedir?” sorusunu yanıtlayan Talpidae familyası, Avrupa’dan Asya’ya kadar pek çok türü kapsar. Bilimsel adlandırma, yerel adların karışıklığını gidererek araştırmacıların aynı canlıdan bahsetmesini garanti altına alır.
Köstebek yalnızca toprak altı canlısı değil, Türk sinemasında muhbir veya ajan anlamıyla metaforik kimliğe de bürünmüştür. Popüler kültürde “içeriden bilgi sızdıran kişi”ye köstebek denmesi, hayvanın gizli tünellerde dolaşmasından esinlenir. Bu mecaz, İngilizce “mole” kelimesinin aynı anlamda kullanılmasına paraleldir.
Google Play
App Store
Haberi Paylaş
17:09
İLGİLİ HABERLER
YORUM YAZ