Teknolojinin kalbinde ritim vardır. Kod satırları bir programın nabzını tutar; 1’ler ve 0’lar belli bir dizilişle yan yana geldiğinde sistem çalışır.
Edebiyatta ise ritmin adı vezindir. Ve bizim klasik edebiyatımızda bu ritim, aruz vezni ile atar.
Düşünsene, bugün yapay zeka kodları neyse, o günün divan şairi için mef’ûlü mefa’îlü mefa’îlü fe’ûlün oydu.
Meşgul yalnızım, akla küstü zeka
Göz önündedir, rüya diye hayal
Aklı susandır, rol yapandır zeka
Hayal gerçeğe, rüya döner masal
Ucuz akıllar, zekayı satar paha
Rüya övülür, hayal edilir helal
BK
Aruz için analog dünyanın algoritması desek sanırım yanlış olmaz.
Aruz vezninde her kelimenin, her hecenin uzunluğu belirlenir. Uzun heceler 1,5 birim, kısa heceler 1 birim sürede okunur. Bu da kod yazarken kullandığımız if–else mantığına çok benzer: şartlar, bloklar, tekrar eden döngüler.
Mesela şiirinin ilk mısraı “Meşgul yalnızım, akla küstü zeka”yı alalım. Burada her hece uzun–kısa sistemine göre mef’ûlü mefa’îlü gibi bir matematiğe oturuyor.
Kod dünyasında bu, while (yalnızlık == true) { zeka.aklaKüser(); } gibi bir döngüye dönüşebilir.
Zeka: Eskiden İlham, Şimdi Ürün
Bu dizelerde zeka, kırgın bir karakter. “Akla küsmüş”, “rol yapmış” hatta ucuz akıllara satılmış.
Bugünün teknolojisinde de aynı durum var. Zeka artık bir ilham değil, paketlenmiş, api'si çıkarılmış, aylık abonelikle satılan bir ürün.
Aruzun titiz ölçüsü, bir şiirde anlamı bozmamak için nasıl kural koyuyorsa, algoritmalar da kullanıcı verisini işlemek için kural koyuyor. Ama kural, ruhu korumuyorsa ortaya “rol yapan zeka” çıkıyor.
Hayal – Rüya – Masal Döngüsü
“Hayal gerçeğe, rüya döner masal” dizesi bana şunu düşündürüyor: Girişimcilik dünyasında fikirler önce hayal olarak başlar, yatırım alınca gerçek gibi görünür, ama ölçeklenemezse masal olur.
Bu döngü, tıpkı bir yazılım projesinin “beta–launch–sunset” aşamalarına benziyor.
Aruz vezni ise bu döngüyü düzenler, ritmi korur. Kodda ise bu işi cron job veya scheduler yapar.
“Ucuz akıllar, zekayı satar paha” burada hem klasik hem modern dünyanın en sert eleştirisi var. Aruzda bir heceyi yanlış ölçmek bütün vezni bozar; teknolojide ise “ucuz akıl” ile yazılmış kod, bütün sistemi çökertebilir.
Bugün chatgpt, midjourney, copilot, gemini gibi araçlarla “zeka” paketlenmiş durumda. Ama bu zekayı yöneten akıl, kaliteli değilse ortaya çöp çıkar. Kodun da şiirin de değeri, onu yazanın ustalığında. Girdiğimiz promptların değerini anlamamız gerekiyor.
Son dizede “Rüya övülür, hayal edilir helal” var. Bu bana bugünkü kültürel dönüşümü hatırlatıyor...
Herkes “yapay zeka bizim hayatımızı değiştirecek” diye rüya satıyor, ama gerçek hayali (yani toplumsal faydayı) kimse peşinde koşmuyor.
Aruzda gerçek hayal, mısraların içine saklı anlamdır; kod dünyasında ise bu, “hidden feature” ya da “easter egg”tir. Herkes onu bulamaz, ama bulan oyunun tadını çıkarır.
Aruz ve Algoritmanın Ortak Sırrı
Aruz vezni de, algoritma da disiplin ister.
Aruzda: Her hece uzun/kısa, vezin bozulursa bütün şiir çöker.
Kodda: Her blok doğru girilmeli, yoksa compiler hata verir.
İkisinde de “ritim” doğru ayarlanmazsa, şiir de kod da çalışmaz.
Yani aruz, divan şairi için bir syntax kuralıdır. Mef’ûlü, mefa’îlü, fe’ûlün… Bunlar, bugünkü Python’un girinti kuralları, JavaScript’in süslü parantezleri gibidir.
Neden Aruz Hala Önemli?
Çünkü aruz, insan zihninin ritim ihtiyacını karşılar. Kod ise makinenin ritim ihtiyacını. Satırlarımda bu ritim var; ama mesaj modern: Zekanın değerini bilmeyen dünyada, ritim tutsa da melodi kaybolabilir.
O yüzden hem şair hem programcı, sadece formu değil ruhu da korumalı.
“Mef’ûlü Mefa’îlü” sadece bir vezin kalıbı değil, geçmişin ritmi ile bugünün algoritması arasında köprü. Dşzelerimle, aruzun disiplinini modern zeka tartışmalarına taşımaya çalıştım. Bu, hem eski hem yeni dünyanın ortak kodu: Kurallar anlamı korumak için var.
Kuralsız zeka, rol yapan zekadır.
Kuralsız hayal, masala döner.
Kuralsız kod, çalışmaz.
Belki de aruz bize şunu hatırlatıyor: Makineye kod, insana vezin…
Ama ikisine de ruh lazım.
Google Play
App Store
Haberi Paylaş
09:44